Mustafa Çokay ya da Mustafa Çokayoğlu Türkistan’da geçmişte etkili bir siyasi bir akım olan Alaş Orda siyasi hareketi mensubu. Çarlık Rusyası ve Sovyet işgali altında bulunan Türk halklarının birliğini savunması ile tanınıyor. Bu fikrin lideri Alaş Orda hükûmetinin üyesi, gazeteci ve yazar.
25 Aralık 1890 tarihinde, Türkistan’ın bugün Kazakistan sınırları içinde kalan Sır Derya bölgesi, Perovsk ilçesi, Jelek mıntıkasında, şimdiki Kızılorda Bölgesi’nin Şiyeli İlçesi’nde dünyaya geldi. Dedesinin adı Torgay Datka kardeşlerinin adı ‘Çokay’dır. Kökeni Kazakistan’ın Orta Cüz’ünün Kıpçak boynunun Tori koluna mensupları Şatı Uruğu’na dahil bir sülaleden gelir.
Siyasi mücadelesi
1914 yılında I. Dünya Savaşı başladığında, öğrenci olan Mustafa Çokay, Devlet Duması’na sekreter olarak üye oldu ve Alikhan Bukeikhanov’un tavsiyesi üzerine Müslüman fraksiyonuna tanıtıldı. Ekim devriminden önce 1917 yılına kadar Mustafa Devlet Duması üyesiydi ve Türk-Tatar halklarının siyasi hayatına katıldı. Resmi siyasi faaliyetler 1917 yılında Mustafa Şokay’ın Moskova’daki Müslümanların kongresine delege olarak gönderilmesiyle başladı. Türkistan’ın bu büyük kongresi onun girişimleriyle gerçekleştirilmiştir. Mustafa, Geçici Hükümet’in Türkistan komitesinin bir üyesiydi ve daha sonra Türkistan’ın milli komitesinin başkanı olarak seçildi.
10 Aralık 1917’da düzenlenen Türkistan’daki 4. Kurultay’da, Kokand Özerkliği olarak bilinen Türkistan özerkliği projesi sunuldu. Petrograd’da 25 Ekim’de silahlı ayaklanma sırasında Rus Geçici Hükümeti devrildikten sonra, Bolşevikler seçimle Rusya Kurucu Meclisi’nde halk için halk önlemleri aldılar. Ancak 12 Kasım 1917 seçimlerinde Bolşevikler, Sağ Sosyalist-Devrimcilerin yüzde 40.4’üne karşılık oyların sadece yüzde 23.9’unu aldı.
Bu koşullar altında, Kokand hükümeti 20 Mart 1918’de parlamentosunu genel, doğrudan, eşit ve gizli oyla oluşturma niyetini açıkladı. Parlamentodaki sandalyelerin üçte ikisi Müslüman milletvekillerinin, üçte biri ise gayrimüslimlerin temsilcilerinin olacaktı. Böyle bir parlamentonun varlığı, Türkistan’ın demokratikleşmesi yolunda atılacak ilk adım olacaktı. Türkistan Cumhuriyeti Halk Komiserleri Başkanı Fedor Kolesov şunları söyledi: “Müslümanların yüksek makamlara gelmesine izin veremeyiz, çünkü yerel halkın bize karşı konumu tanımlanmamıştır ve ayrıca proleter bir örgütleri de yoktur.”
11 Şubat 1918’de Bolşevikler Kokand’a asker gönderdi. Birlikler, Kokand’ı tamamen yok ettiler. Şokay, Fergana üzerinden Taşkent’e hareket etti. O dönemde Türkistan Özerkliğini savunan en genç siyasetçi olan Mustafa Çokay’ın kafasına başına 1000 ruble ödül konuldu.
Sürgün yılları
Kazak bozkırlarından ve Hazar Denizi’nden geçen Mustafa Çokay, 1919 baharından Şubat 1921’e kadar iki yıllık eşiyle birlikte yaşadığı Bakü, Azerbaycan ve ardından Tiflis, Gürcistan’a güvenli bir şekilde ulaşmayı başardı. Çokay, Ordzhonikidze liderliğindeki Kızıl Ordu’nun General Denikin’in Gönüllü Ordusu’nu yenerek Kuzey Kafkasya’yı, ardından Azerbaycan ve Ermenistan’ı ele geçirmesi ve 16 Şubat 1921’de Tiflis’e gelmesi nedeniyle Türkiye’ye taşındı. Demokratik Transkafkasya Cumhuriyeti Sovyetler Birliği tarafından devrildi.
Transkafkasya’daki olaylardan sonra Mustafa Çokay ve eşi Maria Şokay Türkiye’ye, İstanbul’a göç etti. Şokay İstanbul’da “The Times” ve “Şafak” gibi yayınlar için, ayrıca “Yeni Dünya” için İngilizce makaleler yazdı. Daha sonra kendisi gibi Rusya’dan Paris’e göç etmiş olan Alexander Kerensky’yi buldu. Kerensky, Çokay’ın Fransa vizesi almasına yardımcı oldu ve 1921 yazında Mustafa, Maria ile birlikte Paris’e taşındı.
1923 yılında Mustafa ve Maria Şokay Nozhan-Sur-Marn’a taşındılar ve Avrupa kamuoyuna “Rusya’nın Politikası ve Türkistan Milli Hareketi” konulu bir konuşma yaptılar. Sürgün dönemi hem Bay hem de Bayan Şokay için en karanlık dönemdi. Şokay için en karanlık dönemdi. Mustafa Çokay kitaplar, gazeteler, dergiler yazmaya çalışıyor; Türkistan ve Orta Asya’daki sorunları bütün dünyaya duyurmak için konuşmalarıyla toplantılar düzenliyordu. Bu yayınlar İstanbul, Paris, Berlin, Londra, Varşova’da basılmış, Orta Asya hakkında makaleler, teorik çalışmalar, tarihi ve siyasi incelemeler yayınlamıştır. Mustafa Çokay, 1927 yılında İstanbul’da Yaş Türkistan gazetesini kurdu ve 1931 yılına kadar varlığını sürdürdü. 1929 yılında “Yaş Türkistan” dergisinin Berlin baskısına yerleşti ve baş editörü oldu. Dergi 1939’da İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesine kadar 117 sayı çıktı. Mustafa Şokay İngilizce, Fransızca, Rusça, Almanca, Türkçe ve Arapça gibi yabancı dilleri biliyordu.
Adolf Hitler’le işbirliği yapmak istemesi
Mihver güçlerinin 22 Haziran 1941’de Sovyetler Birliği’ne saldırdığı Barbarossa Harekâtı günü, Paris’teki Alman işgal birlikleri Sovyetler Birliği topraklarından gelen tüm tanınmış göçmenleri tutukladı ve onları Compiègne şatosuna (Château de Compiègne) hapsetti. Hapsedilenler arasında Mustafa Çokay da vardı.
Üç hafta sonra Çokay Berlin’e götürüldü ve iki hafta sonra Türkistan Lejyonu’na liderlik etmesi teklif edildi. Bu birliğin, Alman savaş esiri kamplarında tutulan Türk kökenli Sovyet askeri esirleri içermesi amaçlanıyordu. Naziler Mustafa Çokay’ın otoritesinden medet umuyordu. Ancak Lejyon kısmen Doğu Cephesi’nde Sovyet birliklerine karşı savaş deneyimi olan seçkin Alman birlikleriyle doldurulurken, Çokay’ın Türk esirleri kamplardaki hemşerilerinin koşullarıyla tanıştırması gerekiyordu. Dikenli tellerin arkasında tutulan Asyalıların insanlık dışı koşulları onu şoke etmişti.
Mustafa Çokay, Nazilerle işbirliğinden bir miktar fayda elde etmek istiyordu ancak Adolf Hitler tüm talepleri reddetti, çünkü Hitler Türkistan Lejyonu’nu “top yemi” olarak görüyordu. Daha sonra Şokay, Dışişleri Bakanlığı Gruppenführer Joachim von Ribbentrop’a bir mektup yazdı: “Goethe, Feuerbach, Bach, Beethoven, Schopenhauer gibi dahileri yetiştiren ulusun temsilcilerinin savaş esirlerine nasıl davrandığını görünce … Türkistan Lejyonu’na liderlik etme teklifini kabul edemem. ve daha fazla işbirliğini reddedemem. Kararımın tüm sonuçlarının farkındayım.”
Adolf Hitler, Mustafa Çokay’ı manipüle etme girişiminin başarısız olacağını anladı; Alman liderliği onu görevden almaya karar verdi. 22 Aralık 1941’de Hitler, Türkistan ve diğer ulusal lejyonların kurulması için bir kararname imzaladı. O sırada Mustafa Berlin’de “Victoria” hastanesindeydi.
Mustafa Çokay, 27 Aralık 1941’de hayatını kaybetti. Resmi raporda “ortaya çıkan bir tifüs salgını nedeniyle kan zehirlenmesinden öldüğü” bilgisine yer verildi. Eşi Maria Gorina-Şokay anılarında Çokay’ın Türkistan’da tifüs hastalığına yakalandığını ve bağışıklığı olması gerektiğini yazmıştır. Mustafa Şokay Berlin’deki Türk Müslüman mezarlığına (Osmanidov) defnedilmiştir.
