Çıňğız Töröqul uulu Aytmatov (1928-2008), dünya edebiyatının incisi, eşsiz yazar, edebiyatçı, bilim adamı, diplomat vb. Bu yazarı tanımlamak için birçok mucizevi sıfat var. Zoirova ve diğerlerinin (2021) yazdığı gibi, yaşadığı dönemde en çok okunan yazar oldu. Eserleri dünyadaki hemen hemen her dile çevrilmiştir. Xodjayev & Umaraliyeva (2024), Kırgız yazarın 20. yüzyıl Türk ve dünya edebiyatının en büyük temsilcilerinden biri olduğunu yazmaktadır. Dünya edebiyatının en iyi geleneklerini Kırgız ulusal edebiyatının gelenekleriyle birleştirmiştir. UNESCO’ya göre, eserleri 165 dünya diline çevrilmiş ve 70 milyondan fazla kopya basılmıştır. Rusça ve Kırgızca olmak üzere iki dilde yazan Aytmatov, çalışmalarına kısa öyküler yazarak başladı. Yazarı ünlü yapan eseri “Cemile” adlı kısa öyküsüdür (Xodjayev & Umaraliyeva, 2024). Ünlü yazar Louis Aragon bu eseri Fransızcaya çevirmiş, çeviriye bir önsöz yazmış ve eseri “dünyada aşk üzerine yazılmış en güzel hikâye” olarak nitelendirmiştir. Aytmatov bu eserinde savaşın gölgesinde yaşanan aşk ve mücadeleyi anlatır. İkinci Dünya Savaşı’nda yaralanmış genç bir gazi olan Danyar ile kocası bir milis lideri olan Jamila’nın hayatları iç içe geçiyor.
Kitap iki yıl içinde 30’dan fazla yabancı dile çevrilmiştir. Xodjayev & Umaraliyeva’nın (2024) belirttiği gibi bu, dünya edebiyat tarihinde nadiren görülen bir olgudur. Eserdeki olaylar İkinci Dünya Savaşı sırasında geçmektedir. Konu, savaştan yaralı olarak dönen Daniyor ile karısı Jamila arasındaki ateşli aşk etrafında dönmektedir.
Yazar birkaç yıl boyunca önde gelen Kırgız edebiyat dergisi “Literaturnaya Kyrgyzistan “ın genel yayın yönetmenliğini, cumhuriyetteki “Pravda” gazetesinin muhabirliğini ve Kırgız Film Yapımcıları Birliği’nin yönetim kurulu başkanlığını yaptı. Ayrıca cumhuriyette sinemanın gelişmesine büyük katkıda bulundu. Xursandovnaning (2023) filminden sonra Cengiz Aytmatov’un eserlerinin gösterimi sayesinde Kırgız sinematografik sanatı, kurgu gibi, dünya seviyesine ulaştı. Bu yüzden Kırgızistan tarihinde sembolik bir adamdır. Nuralieva, (2019) örneğin Cengiz Aytmatov’un Kırgızistan’da tiyatroların gelişimini güçlü bir şekilde desteklediğini yazmaktadır.
20. yüzyılda, Sovyetler tarafından edebiyat büyük ölçüde etkilenmiştir. Sahneye Çingiz Aytmatov’un çıkışı, geleneklerin yeniden kullanıldığı oldukça özel yeni bir edebiyat türüne olanak sağlamıştır (Hasanov, 2019).
Zoirova ve diğerleri (2021), Aytmatov’un mucizevi edebiyatı hakkında şöyle yazar: “Yenilik aynı zamanda, Aytmatov’un eserlerinin güçlü bir yazarın ruhu ve insanlığın geleceğine olan inancıyla yaratılmış kalıcı bir manevi değere sahip olmasında yatmaktadır, bu da yeni duygular ve estetik izlenimler uyandırır. Edebiyat, sanatlar arasında yerini alır.”
Masallarıyla ünlü olan bu Kırgız yazar, yarattığı karakterler aracılığıyla kendi yaşamını yansıtmaya çalışmıştır. Okuyucuyu mutsuz bir çocukluk ve kölelik, feodalite koşulları, kan, şiddet ve yıkım, eski ve kutsal değerlerin çiğnenmesi, insanların aşağılanması ve baskı görmesi gibi konularla çevreleyen kitapları ele alınmıştır. Doğa, Orta Asya toplumlarında önemli bir yer tutar. Otaxonova (2024), bu yazarın insanları doğayla ilişkilendirerek yazan mükemmel bir örnek olduğunu yazar. Bu nedenle, tüm Orta Asya için bir semboldür.
Çingiz Aytmatov, eserlerinde mitolojiyi yoğun bir şekilde kullanır, ancak karakterler tanrılık iddiasında bulunmazlar veya tanrısallık statüsüne sahip değildirler. Bu kahramanlar bozkırların yaşamını yansıtır ve eserlerinin bazılarında olduğu gibi yürüyerek veya atla gelirler. Çingiz Aytmatov, gerçekçi bir sanatçıdır. Onun gerçekçiliği mitoloji, folklor, dini motifler ve kurguyla zenginleştirilmiş bir gerçekçiliktir (Hasanov, 2019).
Xodjayev ve Umaraliyeva (2024), Çingiz Aytmatov’un entrikaları, hayal gücünü ve tarihi gerçekliği harmanladığını yazarlar. Başka bir deyişle, döneminin gerçekliğini, örneğin “Aq kema” adlı hikayesinde olduğu gibi, peri masalı entrikaları aracılığıyla göstermeye çalışır. Eser, gerçeklik etrafında gelişen iki peri masalı etrafında yapılandırılmıştır. Biri çocuğun kendisi tarafından dokunan “Beyaz Gemi” masalı, diğeri ise büyükbabası Momin Chol tarafından anlatılan “Geyik Anne Shokhdar” masalıdır. Bu dönemin başarıları ve trajedileri, bu insanların imajı aracılığıyla ustaca sunulmuştur, Xodjayev ve Umaraliyeva (2024) belirtir.
Hasanov (2019), Çingiz Aytmatov’un Özbek edebiyatı, Türk edebiyatı, Türk sineması gibi alanlarda büyük ölçüde etkili olduğunu yazar. Örneğin, Özbek yazarlar da Çingiz Aytmatov’un derslerinden faydalanarak entrikayı çeşitlendirme, karakterin özelliklerini ve psikolojisini ortaya koyma, gerçek yaşam ve mitolojiyi birleştirme, manzaralar ve portreler çizme, entrikaları yoğunlaştırma ve çatışmaları keskinleştirme gibi konularda yararlanmışlardır. Nitekim, Togay Murad, Adil Yakubov, Erkin Azamov gibi Özbek yazarlar, eserlerinde Aytmatov’dan büyük ölçüde etkilenmişlerdir. Xursandovnaning (2023) Ç. Aytmatov’un Özbek halkının ve Özbek edebiyatının büyük bir dostu olduğunu yazar. Ayrıca, Özbekistan Cumhuriyeti, büyük Kırgız yazar Çingiz Aytmatov’un doğumunun 90. yıldönümünü kutlamak için büyük edebi geceler gibi birçok etkinlik düzenlemiştir. Bu karar, Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı tarafından alınmıştır. Yazarın neredeyse tüm büyük eserleri Özbekçeye çevrilmiştir.
Daha önce de belirtildiği gibi, Aytmatov Türk sinematografisini de etkilemiştir. Örneğin, Türkiye’de çok ünlü olan Selvi Boylum, Al Yazmalım adlı film, Kırgızca’da Кызыл Жоолук / Kızıl Jooluk olarak bilinen ve 1970 yılında yayımlanan bu romandan uyarlanmıştır. Gariper (2015), Türk sinemasının yazarın edebiyatını canlandırdığını yazar.
Çingiz Aytmatov’un dünya edebiyat tarihinde ve özellikle Türk dilleri arasında bir inci olmasının nedeni, eserlerinin bir kimliği koruma mücadelesi olmasıdır. Örneğin, anlatıları atom çağı, teknolojinin gelişimi, dünya medeniyeti vb. unsurların eski değerlere, ulusal geleneklere ve bir kişinin kimliğine zarar verebileceğini gösterir. Bu nedenle, kimlik korumasının küresel bir sembolüdür. Ayrıca, eserlerindeki karakterler her zaman kendi kimliklerini arayış içindedir.
Yazar, Otov’un “dinleyişini” bir sınıf olarak ustaca tasvir eder. Örneğin, “Elveda, Gulsari” adlı eserinde küreselleşmenin sapmalarına karşı bir protesto betimler. Yazar, bunun kibarlığın kaybına, eski değerlerin ihlaline, kardeşlik ve akrabalık duygusunun yok olmasına yol açabileceğini gösterir. “Keşke tüm kardeşlerimiz, örneğin, teyzemin bahçesinde – bozkırda yazdığı gibi aynı yerde olsaydı.” Başka bir deyişle, Kırgız veya Kazak olmanın doğa olmadan yaşayamayacakları anlamına geldiğini söylemeye çalışır. Gerçekte, Çingiz Aytmatov, dönemin gerçekleri tarafından ezilen bir insanın imajını yaratmıştır. Alieva ve diğerleri (2021), Aytmatov’un realist düzyazısında özellikle “Anne Tarlası” ve “Beyaz Gemi” adlı hikayelerinde sembolizmin özel kullanımının dünya çapındaki edebiyat uzmanları tarafından büyük beğeni topladığını belirtir.
Ayrıca, bu yazar, eserlerinde Kırgız kadınını çok işleyen ünlü bir yazardır. Zhanybekovna (2024), her bir anlatısının Kırgız kadınının gücünü ortaya koyduğunu belirtir. Kırgız kültüründe kadın büyük bir değere sahiptir. Anne, toplumda önemli bir yere sahiptir ve dünyaya hayat veren, beşiği bir eliyle ve dünyayı tek bir elle sallayan güzel, güçlü ve nazik bir kişi olarak sunulur. Halkı gibi, Ç. Aytmatov da kadının yerini yüceltmiştir. Eserlerinde Saodat, Sabira, Seyide, Jamiyla, Tolgonay, Oltinay, Asel, Qadicha, Jaydar, Bubujan, Teyze Inkamal, Ukubala gibi güçlü kadın karakterleri örnek verebiliriz (Zhanybekovna, 2024). Yazar, savaş dönemlerini yaşamış ve bu süre zarfında insanlık, kadınların gücünü fark etmiştir. Savaş sırasında tüm erkekler savaşa gittiğinde, kadınlar yaşamın yükünü taşıyordu. Zhanybekovna (2024), Aytmatov’un her bir resim aracılığıyla kadınların küresel sorunlarla başa çıkmadaki önemini gösterebildiğini ve yazarın, kadınların toplumda eğitilmiş bir geleceğe sahip olmaları gerektiğini vurguladığını yazar. “Kırmızı Fularım” adlı hikayede, Asel’in sevgi, iffet, güç, yaşamın zorluklarına karşı dayanıklılığı ve çocuğunu yolda bırakmama kabiliyeti, bir Kırgız kızının azim, sabır ve bilgeliğini anlatır. Bu nedenle Zhanybekovna (2024), Ç. Aytmatov’un sadece yetenekli bir yazar olarak değil, insan yaşamını derinlemesine inceleyen ve kadın haklarını savunan bir “psikolog mühendis” olarak anıldığını açıklar. Eserleri aracılığıyla, Kırgız kadınlarının gücünü dünyaya göstermiştir. İnsanları, öykülerinde erkeklerin kadınları nasıl muamele ettiğini düşünmeye sevk etmiştir. Zalqar karakterini içeren eserini örnek olarak verebiliriz. Özetle, bu eserler, bir eliyle beşiği ve diğer eliyle evreni sallayan büyük entelektüel kadının her zaman korunması gerektiği ve eğitiminin her şekilde sağlanması gerektiği mesajını verir.
Alieva ve diğerleri (2021), “Cemile/Jamila” adlı eserde, yazarın kadınların Türk toplumlarındaki önemini, özellikle Kırgızlarda, gösterdiğini yazar. Örneğin, VI. yüzyıldan beri, bu toplumlarda kadınlar erkeklerin yanında önemli bir yere sahipti. Başka bir deyişle, Kırgızların ataları olan Köktürkler, Timuriler gibi, kadınlar sarayda siyasi güce bile sahipti. Ç. Aytmatov, eserlerinde Annenin doğu aile değerlerinin merkezi olduğunu gösterir. Anne, eğitir ve evin koruyucusudur. Aile reisi olmadığında bile, karısı evin yöneticisi olarak kalır. Bu durum birçok Türk halkı için tipiktir ve Çingiz Aytmatov burada Anneyi merkezi bir konuma getirir.
Son olarak, bu adam, kültürel kimliklerin ve özellikle Kırgız milliyetinin korunması için bir örnektir. Proâeva (2015) bu konuda şöyle yazar: “kültürel kimlik sorunu, edebiyatın malzemesi olan dil ile ayrılmaz bir şekilde bağlantılıdır”. Ancak, bu adam dünya ile iletişimi korumak istiyordu ve bu nedenle 1997’de bir Ukraynalı gazeteciye Rus dilinin önemini vurgulamıştır. “Beyaz Gemi” adlı hikayesi, örneğin, hem Kırgız kimliğinin çözülmesinin bir eleştirisi hem de iyi ve kötü arasındaki ahlaki bir mücadeledir. Bu bağlamda, roman, Aytmatov’un eserlerinde sıkça bulunan insandışılıkla ilgili temayı ele alır (Koyuncu, 2023). Ayrıca, Kırgız kimliğine olan bağlılığı “Jamila” eserinde, “Kim kendi vatanını, kendi milletini sevmez ki!” diye yazarken yansır.
Özet olarak, Aytmatov, bir yazar, bir diplomat, olağanüstü ve örnek bir filozof, hümanisttir. Hasanov’un (2019) belirttiği gibi, Çingiz Aytmatov, birçok edebiyat doktoru tarafından Alişir Nevai, Lev Tolstoy, Mihail Şolohov, Gabriel Marquez ile karşılaştırılmıştır. Aytmatov, eserlerinde insan doğası, felsefe, kadın hakları, savaşın yıkımları, sevginin, ahlakın, iyiliğin, barışın önemi gibi temaları ustalıkla işler. Karakterlerinin çevreleriyle derin bir şekilde bağlı olduğu bu eserlerde, yazar, kendi varlığımız ve dünyadaki yerimiz üzerine düşünmemizi sağlar. Aytmatov’un şiirsel yazımı, karakterlerinin yansıtıldığı çevrelerine bizi taşır, duygular derindir. Karakterler arasındaki diyaloglar bilgelik ve ahlak doludur. Bu nedenle, bu Kırgız yazarın eserleri dünya genelindeki tüm okullarda incelenmelidir.
Derya Soysal, Türkistan tarihi ve siyaseti uzmanı
Kaynaklar:
AKIN, C. (2015). CENGİZ AYTMATOV’UN ESERLERİNDE VİCDAN. International Journal of Turkish Literature, Culture, Education, 4(4).
Alieva, S. A., Mustafina, R. D., Gareeva, G. N., Galliamov, A. A., & Akhmadrakhimova, O. V. (2021). Issues Of Ethnic Identity In Worldview And Creative Output Of Chingiz Aytmatov. European Proceedings of Social and Behavioural Sciences.
Aytmatov, C. (2021). Sarvqomat dilbarim. Sharq” nashriyoti-matba aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, Toshkent-2009.
Aytmatov, C. (2016). Jamila. Toshkent.
Bashiri, I. (1999). Kyrgyz National Identity. University of Minnesota.
Gariper, C. (2015). Cengiz Aytmatov’un Al Yazmalım Selvi Boylum Hikâyesi ve Göstergelerarasılık. Bilig, (74), 71-95.
HASANOV, S. (2019). CHINGIZ AYTMATOV VA O ‘ZBEK ADABIYOTI. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 3(1), 86-93.
İLBOĞA, B. (2023). of the Thesis: Conflict Of Good And Bad In The Works Of Chingiz Aytmatov.
KOYUNCU, M. (2023). CENGİZ AYTMATOV’UN ESERLERİ ÜZERİNE FELSEFÎ BİR DEĞERLENDİRME. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 32(1), 238-246.
Ochilova, N. (2021). The Image of” Horse” in the work of Chingiz Aytmatov” Farewell, Gulsari”. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu. uz), 22(22).
Омурова, Т. А., & Кожобекова, Г. М. (2009). ЭКОЛОГИЯ И ч. АЙТМАТОВ. Наука и новые технологии, (1-2), 274-277.
Otaxonova, S. (2024). CHINGIZ AYTMATOV ASARLARIDA TABIAT VA INSON MUNOSABATI. Academic research in educational sciences, 5(CSPU Conference 1), 814-816.
Nuralieva, (2019). , O. T. I. ВЛИЯНИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЙ Ч. АЙТМАТОВА НА РАЗВИТИЕ ТЕАТРОВ КЫРГЫЗСТАНА. ВЕСТНИК Ошского государственного университета № 1, 2019, 126.
Proâeva, È. (2015). La littérature comme mise en archive d’une identité: l’expérience des auteurs russes du Kirghizstan postsoviétique. Cahiers d’Asie centrale, (24), 359-395.
Xodjayev, S., & Umaraliyeva, F. (2024). CHINGIZ AYTMATOV ASARLARIDA UCHLIK TIMSOLI. THE THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY, 2(18), 109-113.
Xursandovnaning, S. A. (2023). ” CHINGIZ AYTMATOV IJODINING MAKTAB DARSLIKLARIDA O ‘RGANILISHI” NOMLI. O’ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI, 2(15), 655-661.
Zhanybekovna, J. E. (2024). CHINGIZ AYTMATOV ASARLARIDA QIRGIZ AYOLLARINING URNI. Science and innovation, 3(Special Issue 15), 79-80.
Zoirova, A. and. al. (2021). System Of Image In Creativity Of Chingiz Aytmatov. PSYCHOLOGY AND EDUCATION, 58(1), 5558-5569.
