1866’da Sultan Abdulaziz Konya ziyaretinde Emirdağ’a uğramış, ziyaretin anısına Musluca nahiyesi Aziziye Kazası adıyla nahiyelikten kazalığa yükseltilmiştir. Zaten bu yıllarda yeni vilayetkanunu çıkarılmış olup yeni bir idari yönetime geçilmiştir. Hüdavendigar Salnamesinde Aziziye Kazası şöyle geçer: . “Aziziye: Hüdâvendigar vilayetinin Karahisar-ı Sahip Sancağında ve sancağın şimâl-ı şarki (Kuzeydoğu) köşesinde bir kaza olup şimâlen Kütahya Sancağı ile şarken Ankara vilayetiyle,cenûben Bolvadin Kazasıyla, garben dahi Nefs-i Karahisar kazasıyla muhât (kuşatılmış) ve mahduttur.İki nahiye ve 55 kariye (köy)’den ibaret olup cümlesi Müslim olmakla 30.973 ahalisi vardır. Merkezi olan
Musluca kasabası Karahisar’ın on iki saatlik şarkında ve Eskişehir’in on sekiz saat cenubunda ve Sakarya menbaı garbında olup Karahisar ve Eskişehir’e birer şose ile merbuttur bağlıdır. Arazisi münbit (verimli) olup buğday, arpa ve hububat çokça hasıl olur. Afyon ve pamuk dahi yetişir. Meyveleri envai (çeşidi) çoktur. Ahali ipek böceği ve arı besleyip hayli miktar ipek ve bal ve balmumu çıkarırlar. Balı pek makbuldür. Ormanları dahi çok olup hayli miktar palamut dahi çıkarılarak İzmir’e indirirler. Koyun, keçi, tiftik keçisi, sığır, at vs. hayvanatları çokça olup yapağı vetiftik ihracatı vardır. Meraları ve yaylaları pek güzeldir.
Musacalı, Musacalar-Bozulus’a tabi Türkmen taifesindendir. 770 hane olan MusacalıCemaatı kendi iskan oldukları yerlerinden kalkıp, ahar mahallerde parakende ve müteferrik olanlar hâlâ bulundukları mahallerde iskan olalı 10 sene mürüretmeyüp, avaruz hanesine kayıt olmuş değiller. Kadimi sakin oldukları yerlerine asıl cemaatlarıderuruna nail ve iskan ettirilir. Eğer oturdukları yerlerde sakin olalı 10 sene geçip veyahut avarız hanesine kayıt olmuşlar ise, o mâkûl eler kaldırılmak teklifiyle rencide ettirilmeyip, oturdukları yerlerde üzerlerine edası lazım gelen rüsum ü râiyetlerinin kanun ve defter mucibince asıl râiyyetkayt oldukları zabitlerine eda etmeleri İskân şûrutundandır. Cemaatımezbure yedi kabileden mürekkeptir. Kabile-i Kaçarlı, Öşili ve Tanburacalı ve Çilli ve Hacı Fakılı ve Kabile-i Caberli ve Kabile-i İnciliMusacalıCemaatı 1146 (M. 1734) senesinde Rakka’dan ifraz ve malikanefüruhtolunmağlamukatayakaydolunmuştur. MusacalıCemaatıBozulus aşiretindendir. (Hûdavendigar Salnamesi) 1906 tarihli Salnamede Aziziye Kazası şöyle tanımlanır: Aziziye kazası, şarken Ankara Vilâyeti, garbenKarahisar-ı sahip, şimalen Eskişehir ve cenüben Bolvadin kazaları ile mahduttur. Kaza-i mezbur; merkeze merbut 48 karye ve Hanbarçın Nahiyesi 20.577 zükür, 19.375 inas olmak üzere cem’an 39.952 nüfusu şâmildir. Nüfusu mezkuranın 114’ü Rum, 74’ü Ermeni ve mütebâkisimüslimdir.
Dahil kazada hınta, şair, burçak, haşhaş olmak üzere 9.000 kilo zahire, 150.000 kıyye tiftik 8.000 kıyye yapağı, 1.000 kıyye afyon sakızı husule gelir. Zehairden nısfı dahilde sarf ve nısfı diğeri, İstanbul ve İzmir’e sevk olunduğu gibi, tiftik yapağı hasılatı da kâmilen İstanbul’a, afyon ise, İzmir’e gönderilir. Kaza ahalisi ipek böceği ve arı besleyerek ipek, bal ve balmumu istihsal ederler.
Balı pek nefistir. Mera ve yaylaları vâsiğ olduğundan koyun, keçi vesair gibi hayvanat beslenmektedir. Ormanlarından hasıl olan külli miktarda palamut İzmir’e naklolunur. Madeni ve miyahimadeniyesi yoktur. Aziziye kazasında 39.392 Kıt’ada 412 087 dönüm arazi, 51 Kıt’ada 78 dönüm bağ, 299 Kıt’ada 1.178 dönüm çayır ve 33 Kıt’ada 40 dönüm bahçe mevcuttur.
Aziziye Kasabası Merkezi, merkez-i kaza (Kaza Merkezi) olup, Bursa’ya 76 Karahisar’a 18 saat baid mesafede ve Vilayetin ciheti şarkıyyesinde kâindir. 1870 kadar nüfusu ve takriben 288 hane ile, 2 mescit, 2 medrese, 2 han, 1 hamam, 7 kahvehane, 4 fırın, 80 dükkan ve 1 mekteb-i rüşdiye’yi şamildir.
Kasabanın havası mutedildir. Kuyu sularından maada suyu mefkut olup (bulunmayıp) yalnız mevsim-i sayfide kasaba kenarından akmakta olan bir sudan, üç-dört ay kadar o mevsimde o sudan kullanma ihtiyacı duyulur. Kasabada kilim ve seccâdenesc ve imal edilmektedir. Ahalinin başlıca iştigalâtı çiftçilik olup, mahsulatı hınta, şair, burçak ve afyondan ibarettir. Kasabanın binaları basık ve bir kat olup, damları toprakla örtülüdür. Eskişehir ve Karahisar’a bir şose ile merbuttur. Hanbarçın Nahiyesi Aziziye kazası muzafaatından olup, 22 karyeyi şamildir. Merkez nahiye Aziziye’ye beş ve Karahisar’a dokuz saat mesafede kain, Hanbarçın karyesi olup, 3 camii, 2 değirmen, 1 kadim han ve 1 hükümet konağını muhtevidir. Nahiye dahilinde beş-altı adet işlenmemiş değirmentaşı ocağı mevcuttur.
Aziziye Kazası: 3. sınıf kazadı.
Mart 1898 (H. 10 Şevval 1315) tarihinde Hüdâvendigâr vilâyetine bağlı olan Karahisâr-ı Sâhip sancağında yeni ve geniş bir idari yapılanmaya gidilmiştir. Bu değişimde kaza sayısı; Karahisar,Sandıklı, Bolvadin ve Aziziye olmak üzere dörde inerken, sözkonusu kazalara bağlı nahiye sayısında bir artış ortaya çıkmıştır. Yapılan idari taksimatta; Karahisar kazasında 9, Sandıklı’da 11, Bolvadin’de
4 ve Aziziye’de 5 olmak üzere 29 nahiye oluşturulmuştur.
1898’de yeni idari yapılanmasında Aziziye’ye bağlı nahiyeler ve köy sayıları şöyledir:
Aziziye Merkez Nahiye 20
Bayat Nahiyesi 8
Hanbarçın Nahiyesi (Han) 8
Manahoz Nahiyesi 11
Salihler Nahiyesi 15
Diğer taraftan bütün köylerin tespiti yapılarak hangi köylerin hangi nahiyelere bağlı olduğu da belirlenmiştir. Aynı zamanda yeni hallerine göre nahiye ve kazaların haritaları çıkarılmıştır.
Ahmet Urfalı
